گروه دین مشرق، حضرت عبدالعظیم حسنى(ع)، در چهارم ربیع الثانی سال 173هجری در شهر مدینه چشم به جهان گشود. ايشان فرزند عبداللّه بن على، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) بودكه نسبتش با چهار واسطه به آن حضرت می‏ رسید.

حضرت عبدالعظیم(ع)، از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمه معصومین (ع) و نیز از چهره‏ های بسیار محبوب و مورد اعتماد، نزد اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به شمار می‏ رفت. دوران وى، گر چه عصر حاكمیت عباسیان و ایجاد خفقان و سخت ‏گیری نسبت به شیعیان بوده است، ولی مدافعان دین و حافظان مكتب كه روایات امامان را ثبت و نقل می‏ كردند، نقش عمده ‏ای در پاسداری و صیانت از فرهنگ والای اهل بیت (ع) داشتند و این بزرگوار نیز یكی از سنگربانان عقیده تابناك تشیع محسوب می‏ شودكه درحفظ و انتشار سخنان ائمه‏ اطهار، سخت كوشا بود و ستایش های فراوان ائمه (ع) از وی نشان دهنده‏ شخصیت والای علمی و معنوی وی می ‏باشد.
ادب نسبت به ساحت ائمه (ع)
«شیخ محمّد شریف رازی» در كتاب خود، پيرامون ادب حضرت عبدالعظیم(ع) نسبت به ساحت ائمه‏ معصومين (ع) چنين مي‏ نويسد: «رفتار و عادت كريمانه‏ حضرت عبدالعظیم (ع) اين بود كه هر وقت وارد مجلس حضرت امام جواد (ع) يا امام هادي (ع) مي‏ شد، با كمال ادب و خضوع و غایت حیا و تواضع، در حالی كه دست‏ های خود را از ردا بیرون آورده بود، با كمال ادب به محضر آن امامان سلام عرض می‏ كرد و امام پس از جواب سلام، او را نزدیك خود می ‏خواند و در كنار خویش می‏ نشاند؛ به حدّی كه زانوی مباركش به زانوی مقدّس امام می‏ چسبید و امام، كاملا از احوال او سؤال می‏ كرد كه این موجب حسرت و غبطه دیگران می ‏شد.»

محمّد شریف رازی در ادامه می ‏نویسد: يكي از جنبه‏ هاي احترام و تعظيم ‏هاي امام جواد (ع) و امام هادي (ع) به جناب عبدالعظیم حسني اين بود كه هيچ وقت اورا به نام نمي‏ خواندند و پيوسته حضرتش را با كنيه‏ اش - كه «ابوالقاسم» بود- خطاب می ‏نمودند و علمای ادب می‏ گویند كه كنیه برای تعظیم و تكریم و احترام، وضع شده است؛(2) لذا به خوبي فهميده مي‏ شود كه حضرات ائمه‏ معصومين (ع) تا چه حدّي براي جناب عبدالعظیم، احترام قائل بوده ‏اند و این ها چیزی جز این نیست كه تقوا، ورع و علم توأم با عمل عبدالعظیم، باعث شده است كه محبوبیت خاصی نزد امامان معصوم بیابد.»

مقام و منزلت حضرت عبدالعظیم(ع) از زبان معصومين (ع)
شیخ صدوق در كتاب «كمال الدین» می ‏نویسد: «وقتي كه حضرت عبدالعظیم (ع) خدمت امام هادي (ع) مشرف شد و عقايد خود را اظهار نمود، امام فرمود: تو از دوستان حقيقي ما هستى.»(3)

و نیز مؤلف كتاب «جنةالنعیم» می ‏گوید: «شخصی به نام ابا حماد رازی - از شیعیان و موالیان شهر ری - با وجود مشكلات آن زمان به سامراء رفت و خدمت امام زمانش حضرت علی‏ النقی (ع) رسید و مسائلی را پرسید. امام، ضمن پاسخ به مسائل او، فرمود:
«ای ابا حماد! هرگاه مشكلی از امور دینی برایت پیش آمد، جواب مشكل خود را از عبدالعظیم حسني بخواه و سلام مرا به او برسان.»(4)

حضرت عبدالعظیم(ع) در كلام علماي اسلام
سیّد جلیل القدر، حضرت عبدالعظیم حسنى(ع)، در میان فرزندان ائمه‏ هدی (ع) از مقام و منزلت والایی برخوردار است كه غالب دانشمندان و نوابغ عالم اسلام، هر كدام به نوبه‏ خود، باعباراتی بدیع و بیاناتی لطیف، او را ستایش كرده ‏اند؛ كه بیان برخی از آنها در این جا جالب توجه بوده، موجب معرفت بیشتر به آن حضرت می ‏گردد:
- شیخ بزرگوار، صدوق می ‏نویسد: «حضرت عبدالعظیم (ع)» شخصي خدا پرست، پارسا و پسندیده‏ خدا و رسول خدا - صلی اللّه علیه و آله - و مردم بوده است.»(5)

صاحب بن عباد - كه یكی از علمای اهل تسنن و وزیر فخر الدوله بوده است - می‏ گوید:
«عبدالعظیم حسني (ع) مردي با ورع، پارسا و پرهیزگار و دیندار و خدا پرست، معروف به امانت‏ داری و دارای صداقت لهجه، دانای به امور دین و گویای توحید، و عدل بسیار بود. در زمان خودش در علم و ادب و فضل و دانش و تقوا، بعد از امام زمانش، برتمام معاصران خویش برتری داشته، هیچ كس را منزلت او نبوده و به تمام معنا تبعیّت و تقلید از حضرات ائمه (ع) می ‏نمود و در اولاد و احفاد حضرت امام حسن مجتبی (ع) كسی به قدر مرتبه و مقام او نرسیده است.»(6)

نجاشي نيز در كتاب «رجال» خود درباره‏ شخصيت حضرت عبدالعظیم(ع) می‏ گوید:
«عبدالعظیم (ع) در حال خوف و فرار از خليفه، وارد شهر ری گردید و در سرداب منزل یكی از شیعیان ساكن شد؛ وی در آن زیر زمین، كه مخفی‏گاه او بود، روزها را روزه می‏ داشت و شب‏ ها را به نماز مشغول می‏ شد.»(7)

درمحضر سه امام
يكي از ويژگي‏ هاي مهم در زندگي حضرت عبدالعظیم (ع) اين بود كه توفيق يافت محضر پرفيض سه حجّت الهي را - كه عبارتند: از امام رضا، جواد و امام هادی (ع) - درك نماید، از تعالیم آن بزرگواران بهره ‏مند گردد و سخنان و روایات آنان را به نسل ‏های بعد منتقل نماید. وقتی امام رضا (ع) در مدینه به سر می‏ برد، براي حضرت عبدالعظیم (ع) امكان ديدار با حضرتش فراهم بود؛ پس از شهادت آن حضرت، كه امامت به امام جواد (ع) رسید، در آن مدت كه امام نهم در مدینه بود، اين سعادت و توفيق همچنان براي حضرت عبدالعظیم (ع) فراهم بود كه با آن حضرت، تماس و دیدار داشته باشد و از دانش آن بزرگوار، بهره گیرد. گاهی نیز سؤالات خود را به صورت نامه از امام می ‏پرسید و جواب مكتوب از امام دریافت می‏ كرد.

سرشارترين و حسّاس ‏ترين مقطع حيات حضرت عبدالعظیم(ع)، دوران امام هادی (ع) بود؛ گرچه امام هادی (ع) بخشی از عمر خویش را در یك منطقه‏ حفاظت شده‏ نظامی و تحت نظر، در «سامرا» گذراند و در آن دوران، امكان ارتباط شیعیان با آن حضرت، كمتر و با مشكلاتی همراه بود؛ امّا عبدالعظیم حسني (ع) درهمان زمان هم به محضر امام هادي(ع) مي‏ رسيد و از او رهنمود مي ‏گرفت.

علت هجرت به ری
علت مهاجرت حضرت عبدالعظیم (ع) از مدينه به ري و سكونت در غربت را بايد در اوضاع سياسي و اجتماعي آن عصر، جستجو كرد.

خلفای عباسی نسبت به خاندان پیامبر (ص) و شیعیان ائمه (ع) بسیار سخت‏گیری می‏ كردند. یكی از خشن‏ ترین و بد رفتارترین این خلفا، «متوكل» بود كه دوران خلافتش، نه تنها چندین بار مزار سیّدالشهداء (ع) را در كربلا تخریب كرد، از زیارت قبر آن حضرت نیز جلوگری می ‏نمود. امام هادی (ع) با پنج نفر از خلفای عباسی - از جمله متوكّل - هم عصر بود. متوكّل، برای مصون ماندن از خشم انقلابی مردم مظلوم و جلوگیری از تجمع شیعه بر محور وجود امام هادی (ع) آن حضرت را از مدینه به سامرا برد، تا تمامی فعالیت ‏ها و ارتباطات آن امام را زیر نظر داشته باشد. حتّی چندین بار مأموران خلیفه به خانه‏ امام ریختند و با گستاخی تمام، به تفتیش خانه‏ آن حضرت پرداختند. وقتی نسبت به امام معصوم(ع)، با آن موقعیت حساس، اینگونه برخوردهای تند وجود داشت، درباره‏ پيروان آنان و شخصيت ‏هاي رده‏ بعدى، سخت گیری و خوف و خطر بیشتری بود.

از آنجا كه حضرت عبدالعظیم (ع) بعضا به خدمت امام هادي (ع) در سامرا مي ‏رسيد و از محضرش استفاده مي ‏نمود، جاسوسان خلیفه ارتباط ایشان را با امام هادی (ع) گزارش نمودند و در پی آن، خليفه دستور تعقيب و دستگيري وي را صادر كرد و لذا حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) براي مصون ماندن از خطر خليفه‏ عباسي، خودرا از چشم مأموران پنهان می‏ كرد و در شهرهای مختلف به صورت ناشناس، رفت و آمد مي‏ كرد و اين وضع ادامه داشت تا اينكه حضرت عبدالعظیم(ع) به شهر «ري» رسيد و در آنجا قصد اقامت نمود.(8)
حضرت عبدالعظیم(ع) در «ري»
حضرت عبدالعظیم(ع) به صورت يك مسافر ناشناس، وارد رِی شد و در محله‏ «ساربان» در كوی «سكةالحوالی» به منزل یكی از شیعیان رفت. مدتی در زیر زمین آن خانه به سر می ‏برد و مردم از حضورش بی خبر بودند و تنها افراد انگشت شماری از شیعیان او را می ‏شناختند و از حضورش در آن محله، مطلع بودند كه آنان هم می ‏كوشیدند كه این خبر، فاش نشود تا خطری جان ایشان را تهدید نكند. امّا با گذشت زمان، افراد بيشتري حضرت عبدالعظیم (ع) را مي‏ شناختند و به خانه‏ اش رفت و آمد مي ‏كردند تا از علوم و رواياتش بهره گيرند وعطر خاندان عصمت را از او ببويند.(9)

آرى! شیعیان آن خطّه، حضرت عبدالعظیم(ع) را يادگاري از امامان خويش مي‏ دانستند و پروانه‏ وار به گرد شمع وجودش طواف مي‏ كردند و بر موقعيت علمي و ديني او ارج مي‏ نهادند و مسائل شرعي و مشكلات ديني خويش، را بوسیله‏ او حل می ‏نمودند.

غروب خورشید
روزهاي پاياني عمر پر بركت حضرت عبدالعظیم (س) با بيماري همراه بود. آن قامت بلند ایمان و تلاش، به بستر افتاده بود و پیروان اهل بیت (ع) در آستانه‏ محرومیت از وجود پر خیر و بركت این سیّد كریم قرار گرفته بودند. عبدالعظیم حسني (ع) علاوه بر رنجي كه از بيماري و غربت و دوري از خويشاوندان مي ‏برد، اندوه مصیبت های پیاپی مردم و روزگار تلخ شیعیان در عصر حاكمیت عباسیان، برایش جانكاه بود.
او با ذكر پیوسته خدا و عبادت به روح خود آرامش می‏ بخشید و بار غربت و بیماری را بردوش می‏ كشید.

بنابر قول مشهور، خورشيد فروزان رى، حضرت عبدالعظیم حسنى (ع) در پانزدهم شوال 252هجري، غروب كرد(10) و در پی آن شعله‏ دیرپای حق و ایمان در آن دیار، فرو خوابید. خبر درگذشت آن بزرگوار، دهان به دهان گشت و مردم شهر، جملگي سياه پوش شدند و بر در خانه‏ آن‏ حضرت صدا به گريه و شيون بلند كردند و پس از آنكه پيكر مطهّر حضرت عبدالعظیم (ع) در ميان خيل عظيم مردم تشييع شهر، در آن شهر به خاك سپرده شد.

قرن‌هاست كه حرم با شكوه حضرت عبدالعظیم (ع)، با جلوه‏ای ملكوتی و معنوی كه داشته، كهربای جان های مشتاق و دل های پاك بوده است و همواره قلوب اهل معرفت، كبوتر وار برگرد حرمش طواف كرده است.

فضیلت و ثواب زیارت
فرهنگ زیارت در مكتب شیعه، از شیوه ‏های اساسی احیای نام و یاد بزرگان، عالمان و اولیای خدا است. حضوریافتن در كنار قبور انسان های والا و برجسته، هم ارج نهادن به پاكی و صداقت و ایمان و جهاد آنان است و هم الگوگیری از زندگی و الهام‏ جویی از نام‏ و یاد ایشان است، لذا تشویق‏ های بسیاری كه در روایات اسلامی پیرامون زیارت مرقد ائمه‏ معصومین و امامزادگان(ع) بزرگوار آمده ‏است، یك دستور تربیتی و ارشادی است. زيارت‏ حرم باصفاي حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) نيز در همين راستا مورد تأكيد و توجه بوده است كه در روايتي از امام هادي (ع) آمده است كه هر كس قبر حضرت عبدالعظیم (ع) را زيارت كند، خداوند بهشت را به او پاداش می ‏دهد! (11)

وهمچنين در نقل ديگري آمده است كه مردي از اهل رى، خدمت امام هادی (ع) رسید. امام از او پرسید: كجا بودى؟ گفت: به زیارت سیّد الشهدا (ع) رفته بودم. حضرت فرمود: بدان كه اگر قبر عبدالعظیم حسني را زيارت كني، گويا حسين بن علي عليه ‏السّلام را زيارت كرده ‏اى.(12)

اينكه زيارت حضرت عبدالعظیم (ع) پاداش بهشت دارد و يا همچون زيارت كربلا ارزشمند است، دلیل و نشانه‏ مقام والا و عالی آن سیّد بزرگوار در نزد خدا و اهل بیت عصمت (ع)است؛ چراكه وی درآن دوران سخت و پرخطر، مطیع امامان بود و فروغ احادیت و كلمات نورانی ائمه اطهار(ع) را در شهرهای مختلف می‏ گستراند؛ لذا فعالیت او در چنان شرایط خطیر از ارزش خاصی برخوردار بود.
گوهرهای ناب
حضرت عبدالعظیم (ع) علاوه بر دانش، تقوا، مجاهدت و مقام والاي اخلاقي و فضايل معنوى، از موثّق‏ترین راویان احادیث از اهل بیت عصمت (ع) بود. نام وی در سلسله‏ سند تعدادی از احادیث، در موضوعات تفسيرى، فقهى، اخلاقی و اعتقادی می ‏درخشد. در پايان اين نوشتار كوتاه به عنوان تبرّك از كلام معصومين (ع) برخي از احاديثي كه حضرت عبدالعظیم (ع) مستقيما خود از امام معصوم (ع) شنيده است، بیان می ‏كنیم.

رفتار مكتبی
امام رضا (ع) خطاب به حضرت عبدالعظیم (ع) فرمودند: «اي عبدالعظیم! سلام مرا به دوستانم برسان و به آنان بگو كه شیطان را به خودشان راه و سلطه ندهند. آنان را به راستگویی و امانت داری و سكوت و ترك مجادله در كارهای بیهوده و دیدار و توجه به یكدیگر دستور بده؛ چراكه اینها مایه‏ی نزدیك شدن به من است. خود را مشغول دشمنی با یكدیگر و دریدن‏هم نكنند! من با خودم پیمان بسته‏ام كه هركس چنین كند و یكی از دوستانم را به خشم آورد، از خدا بخواهم كه او را در دنیا به شدیدترین نحو عذاب كند. در آخرت نیز، وی از زیانكاران خواهد بود.»(13)

زیارت امام رضا (ع)
حضرت عبدالعظیم حسنى (ع) از امام جواد (ع) روايت مي‏ كند كه آن حضرت فرمودند: «هر كس پدرم -امام ‏رضا(ع)- را بامعرفت به حقش، در طوس زیارت كند، بهشت را نزد خداوند برای او ضمانت می‏كنم.»(14)

انتظار فرج
حضرت عبدالعظیم(ع) می‏ گوید: «امام جواد (ع) برای من فرمود: «به درستی كه قائم خاندان ما همان «مهدی» است كه واجب است در زمان غیبتش، انتظار او كشیده شود و در ظهورش اطاعت گردد. سوگند به خدایی كه محمّد را به رسالت برانگیخت و مارا به امامت مبعوث نمود، اگر از دنیا فقط یك روز باقی بماند، آن روز آنچنان طولانی خواهد شد كه مهدی (ع) از پشت پرده‏ غیبت ظهور خواهد كرد و زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود. خداوند امور ولی‏ عصر را در یك شب، اصلاح خواهد نمود؛ به همان روشی كه امر موسی بن عمران را در یك شب اصلاح كرد....بهترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است.»(15)

پی نوشت ها:
1- امام زادگان رى، ج 1، ص 78.
2- زندگاني حضرت عبدالعظیم (ع)، ص 30.
3- كمال الدین، ج 2، ص 51.
4- اختران فروزان رى، ص 37.
5- من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 80.
6- امام زادگان رى، جلد 1، ص 74.
7- رجال نجاشى، ص 247.
8- روح و ریحان، ص 248.
9- امام زادگان رى، ج 1، ص 120.
10- همان منبع، ص 122.
11- كامل الزیارات، ص 324.
12- همان، ص 324.
13- اختصاص، ص 247.
14- عیون الاخبار، ص 341.
15- كمال الدین، ج 1، ص 188.

منبع: سبطین